KA-0014 Evangelisch-Lutherse Gemeente Zaandam
KA-0014
Evangelisch-Lutherse Gemeente Zaandam
Inleiding
1. Geschiedenis van de archiefvormer
KA-0014 Evangelisch-Lutherse Gemeente Zaandam
Inleiding
1.
Geschiedenis van de archiefvormer
laatste wijziging 18-04-2017
De gegevens voor deze geschiedenis zijn voor een groot gedeelte ontleend aan: "Geschiedenis der Evangelisch-Lutherse Gemeente te Zaandam", door W.J. Manssen, emeritus predikant. In: Jaarboek der Vereeniging voor Nederlandsch-Luthersche Kerkgeschiedenis. (Nieuwe bijdragen tot kennis van de geschiedenis en het wezen van het lutheranisme in de Nederlanden, deel V. Amsterdam 1913).
Evenals in de meeste andere plaatsen werd in Zaandam het Lutheranisme door vreemdelingen geïmporteerd, voor het grootste gedeelte door Duitsers en Scandinaviërs die daar voor de handel kwamen. Aanvankelijk woonde men de diensten in de Lutherse gemeente te Amsterdam bij, maar reeds spoedig besloot men om met hulp van deze gemeente zelf een kerk te bouwen. Deze kerk, in 1643 in gebruik genomen, is op last van de Staten van Holland en West-Friesland enige malen gesloten, in 1655 zelfs voor langere tijd, maar vooral op voorspraak van de Hervormde gemeente te Westzaandam mochten de Luthersen in 1657 hun godsdienst weer uitoefenen.
De afhankelijkheid was echter groot; zo mochten bijvoorbeeld predikant en andere kerkelijke functionarissen niet zonder toestemming van het Amsterdamse consistorie worden beroepen of ontslagen. Na verscheidene conflicten is in 1696 tenslotte definitief met dit consistorie gebroken. * .
Enkele jaren later, in 1700, kon na een collecte-reis van een gemeentelid in het buitenland een nieuwe kerk worden betrokken.
De gemeente omvatte behalve Westzaandam, waar de kerk stond, ook Oostzaandam (samen sinds 1811 Zaandam vormend), Zaandijk, Koog aan de Zaan, Wormerveer, Oostzaan, Westzaan en (sinds 1831) Krommenie.
Enkele jaren later, in 1700, kon na een collecte-reis van een gemeentelid in het buitenland een nieuwe kerk worden betrokken.
De gemeente omvatte behalve Westzaandam, waar de kerk stond, ook Oostzaandam (samen sinds 1811 Zaandam vormend), Zaandijk, Koog aan de Zaan, Wormerveer, Oostzaan, Westzaan en (sinds 1831) Krommenie.
Aan het hoofd stonden de grote en de kleine kerkenraad. De grote kerkenraad bestond uit de kleine en de afgetreden kerkenraadsleden, die hun eerste diensttijd goed hadden vervuld; de kleine kerkenraad uit de predikant, die tevens voorzitter was, twee ouderlingen, belast met het kerkbeheer en drie (sinds 1707 vier) diakenen, die de zaken betreffende het weeshuis en de armen behartigden.
In 1707 nam men een kerk-ordonnantie aan, die de grondslag is gebleven voor die uit 1720 en 1731. Daarna vulde men het reglement nog vaak met resoluties aan. De aaneensluiting in 1813 van de verschillende Evangelisch-Lutherse gemeenten tot één kerkgenootschap, de Evangelisch-Lutherse Kerk in Nederland, bracht voor de Zaandamse gemeente, die mede was toegetreden, voor wat betreft het bestuur geen veranderingen. Op het verzoek van de synodale commissie om opgaven betreffende de inrichting van bestuur en gemeente, antwoordde de kerkenraad, dat er in zijn gemeente geen veranderingen behoefden plaats te vinden omdat de bestaande gebruiken goed voldeden. Dit is ook de reden dat de kerkenraad het ambt van kerkrentmeester niet kende.
De eerste keer dat we iets vernemen over de zorg van de gemeente voor de wezen is in 1719. Toen besloot de kerkenraad twee "buijtenmoeders" aan te stellen, later regentessen genaamd. Zij hadden het toezicht op de wezen, die aanvankelijk nog bij particulieren waren ondergebracht. Over de datum waarop het weeshuis is gesticht, bestaat onzekerheid.
Waarschijnlijk zijn de wezen eerst ondergebracht bij een echtpaar dat tegen betaling van een bedrag aan kostgeld op zich had genomen hen te verzorgen. Het huis dat men bewoonde lag aan het Vinkepad naast de oude pastorie en was eigendom van de kerk. Pas in 1752 stelde men een binnenvader en binnenmoeder op vast jaarsalaris aan. Bij hun benoeming moesten zij (en hun opvolgers) de reglementen van het weeshuis ondertekenen; deze zijn daarom in de inventaris onder de akten van aanstelling opgenomen. Hun taak was na 1777 behalve de zorg voor de opvoeding van de wezen ook het onderwijs in lezen, schrijven, rekenen en godsdienst. Later bezochten de wezen de gemeenteschool. Behalve aan wezen bood het weeshuis ook onderdak aan armen die "tenminste 60 jaar, gezond en ongehuwd of gehuwd geweest" waren. In 1859 bouwde men een nieuw weeshuis.
De financiële positie van de diaconie, die steeds slecht was geweest, werd in 1754 en 1773 sterk verbeterd door aanzienlijke erflatingen, maar in 1737 was er al weer zo 'n tekort dat men een commissie in het leven riep om de kerkenraad dienaangaande te adviseren. Zij stelde voor om zondagse collecten te houden en om boedels die aan de diaconie waren vervallen en lonen van hen, die in het weeshuis verbleven, ten bate Van de diaconie te laten komen en niet van de kerkenraad zoals tot dusver was gebeurd. Nauwkeurig omschreef men wie er recht had op alimentatie. Voor wat betreft de gemengd gehuwden trof men een regeling met de Doopsgezinde en Gereformeerde gemeenten in Oostzaandam.
laatste wijziging 22-04-2020
223 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 216 bestanden
Inventaris
laatste wijziging 22-04-2020
223 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 216 bestanden
Kenmerken
Datering:
1642 - 1919 (1955)
Gemeente:
Zaandam
Omvang in meters:
4
Toegang:
Inventaris, deels dlgitaal
Openbaar:
Gedeeltelijk
Licentie:
Citeerinstructie:
Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste eenmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld.
Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Gemeentearchief Zaanstad. Toegang KA-0014 Evangelisch-Lutherse Gemeente Zaandam
VERKORT:
NL-ZdGAZKA-0014
Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Gemeentearchief Zaanstad. Toegang KA-0014 Evangelisch-Lutherse Gemeente Zaandam
VERKORT:
NL-ZdGAZKA-0014
Categorie:
laatste wijziging 22-04-2020
223 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 216 bestanden