Zaandam, een centrum van industriële bedrijvigheid, vormde sinds de zeventiende eeuw de belangrijkste gemeente van de Zaanstreek, zowel als economisch zwaartepunt als wat betreft het inwonersaantal. De bebouwing, evenals de economische en industriële bedrijvigheid, concentreerde zich vooral langs de beide oevers van de Zaan.

De stad Zaandam is ontstaan door de samenvoeging van de delen Oost- en West-Zaandam. Oost- en West-Zaandam waren tot 1636 in huishoudelijk opzicht één gemeenschap, ook al behoorden de beide delen tot verschillende bannen, of rechtsgebieden.
Op 21 oktober 1811 vaardigde Napoleon Bonaparte een keizerlijk decreet uit waarbij West-Zaandam werd onttrokken aan Westzaan en met Oost-Zaandam fuseerde tot één stad met stadsrechten.
Deze samenvoeging betekende het herstel van wat reeds vroeger een economische eenheid was geweest.

De gemeentelijke grenzen verschoven regelmatig. Zo werden ook de gebieden ’t Kalf, Haaldersbroek en de Kalverpolder in de loop der tijd toegevoegd aan Zaandam en met name de aanleg van het Noordzeekanaal en de inpoldering van het IJ hebben het grondgebied van de gemeente Zaandam verminderd.

Op 1 januari 1974 kwam er een einde aan het bestaan van Zaandam als zelfstandige gemeente toen het met zes andere gemeenten uit de Zaanstreek - Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer en Zaandijk - opging in de nieuwe gemeente Zaanstad.