gemeentearchief

Op vrijdagmiddag 14 februari 2020 is de tentoonstelling ‘Ambtenaar in oorlogstijd’ geopend in de vitrine van het stadhuis. Er is o.a. aandacht voor de TD-groep: het ambtenarenverzet waarin de latere Zaanse burgemeesters Gé Franken en Jan Kalff een belangrijke rol in hebben gespeeld. Morele dilemma’s staan centraal in deze tentoonstelling. Tijdens het begin van de bezetting kregen vele ambtenaren hier mee te maken: leraren, politieagenten, gemeenteambtenaren.

Dilemma’s als: onderteken ik de Ariërverklaring? Wat doe ik als wiskundeleraar, als ik het wiskundeboek alleen nog mag gebruiken wanneer ik de pagina met de naam van de joodse auteur uit het boek scheur? Gehoorzaam ik het gezag of volg ik mijn geweten?

Voorafgaand aan de opening was er een openbare bijeenkomst in de raadzaal, waarin het dilemma van het wiskundeboek in een zogenaamd "moreel beraad" nader uitgewerkt werd.

Deze discussie werd gevoerd door ambtenaren van verschillende afdelingen van Gemeente Zaanstad. Bart Hofstee, trainer morele oordeelsvorming van het Bureau Integriteit van de Gemeente Amsterdam, begeleidde het gesprek volgens het zeven stappen plan. Hij zorgde ervoor dat de rechten, belangen en wensen van alle betrokkenen voldoende gewicht kregen in het beraad. Het ging er hierbij niet om tot een juiste beslissing te komen, maar om een dilemma helemaal af te pellen in argumenten en betrokkenen, zodat een ieder daarmee geholpen kan worden als hij voor een lastig moreel dilemma komt te staan.

Hieronder volgt een verslag in foto's van deze middag.

Gemeentearchivaris Frans Hoving verwelkomt alle aanwezigen in de raadzaal.

Gemeentesecretaris Cis Apeldoorn verzorgt de officiële opening van de bijeenkomst. Ambtenaren komen in hun dagelijkse werkzaamheden regelmatig voor morele dilemma's te staan. Daarom werkt Zaanstad samen met Bart Hofstee van het Bureau Integriteit van de Gemeente Amsterdam.

Erik Schaap schetst ter inleiding de situatie in Zaandam in de jaren 1941-1942 en vraagt de ambtenaren in de zaal om even de vingers omhoog te steken. Stel, je bent ambtenaar, onderteken je Ariërverklaring? Je hebt een gezin en een goede baan, met de economie gaat het beter dan de vorige jaren, je hebt een paar fanatieke Duitsgezinde collega's. Na de Februaristaking worden burgemeester In 't Veld en de gemeentesecretaris ontslagen en vervangen door Duitsgezinde lieden. Gehoorzaam ik het gezag of volg ik mijn geweten?

Bert, leraar wiskunde en ambtenaar van toen, licht zijn dilemma toe: ik mag dit wiskundeboek enkel nog gebruiken als ik de naam van auteur Van Thijn, een joodse Zaandammer, afplak of de kaft afscheur. Ik wil dat eigenlijk niet doen, maar ik wil ook graag de kinderen blijven lesgeven. Wat moet ik doen?

Negen ambtenaren van de Gemeente Zaanstad (links en rechts op de voorste rij) gaan onder leiding van Bart Hofstee aan de slag om het dilemma helder te krijgen, alle betrokkenen in beeld te brengen en de argumenten af te pellen.

Het publiek denkt serieus mee en komt met goede argumenten en nuanceringen.

De heer Theo Grasmaaier uit Assendelft nuanceert het moreel beraad. Het is bijna onmogelijk dat ambtenaren van nu een dilemma van toen behandelen, omdat men zich nu niet meer kan inleven in de tijdgeest van toen. Zelf is hij op een leeftijd dat hij de oorlog heeft meegemaakt en dat was vaak genoeg moeilijk: een dierbare die door de Duitsers werd meegenomen en verdween, de voortdurende spanning op straat... Het publiek is erg onder de indruk van zijn verhaal. De heer Grasmaaier is wel blij dat dit onderwerp in het stadhuis zoveel serieuze aandacht krijgt vandaag.

Onno Hoekmeijer van het 4 en 5 mei Comité Zaanstad vertelt welke activiteiten er dit jaar georganiseerd worden in Zaanstad rond het thema 75 jaar bevrijding. Mevrouw Franken, inmiddels ruim 100 jaar en weduwe van oud-burgemeester Gé Franken van Zaandam, zit vooraan. In de vitrine wordt ook aandacht geschonken aan de TD-groep: het ambtenarenverzet waarin de Zaanse burgemeesters Franken en Jan Kalff een belangrijke rol in hebben gespeeld. De TD-groep was vernoemd naar de Tweede Distributiestamkaart.

De negen collega's die het moreel beraad hebben gevoerd, openen de tentoonstelling in de publiekshal.

Tijd voor alle aanwezigen om de vitrine te bekijken.

Frans Hoving voor de vitrine in gesprek met mevrouw Franken, die enkele persoonlijke eigendommen van burgemeester Franken uitleende voor de tentoonstelling, zoals een vervalst persoonsbewijs.

Voor wie het nog eens wil nalezen: dit is het zeven stappenplan dat gevolgd is in het moreel beraad:

Dit jaar viert Nederland 75 jaar bevrijding. In Zaanstad organiseren het Gemeentearchief, het 4 en 5 mei Comité Zaanstad, Bureau Discriminatiezaken Zaanstreek-Waterland en het Zaans Museum samen festiviteiten om de lokale herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding levend te houden.