gemeentearchief

Tussen 1674 en 1981 bereikte het Zaanse witpapier een grote internationale afname en reputatie. Tot in alle uithoeken van de wereld werd het toegepast door staatshoofden, diplomaten, hofarchitecten, cartografen, kunstenaars en musici van naam. Ook werd waardepapier in Nederland (maar ook in Polen!) gedrukt op Zaans papier. Andere landen, zoals Rusland en Zweden, keken met afgunst naar dit hoogwaardige ambachtelijke product en bedrijfsspionnen trachtten dan ook de kunst af te kijken.

Schaalmodel van Hollander [Zaans Museum, ZOV-01545]

Hollander

De eerste Zaanse papiermolens verschenen in de eerste jaren van de 17e eeuw. Tot 1674 werd hierin vooral verpakkingspapier vervaardigd: het zogeheten blauw-, grauw- en basterdpapier. Daarin kwam na 1674 een grote omwenteling, toen de zogeheten maalbak werd ingevoerd. Hierin werden de lompen (de belangrijkste grondstof) op windkracht tot papierpulp vermalen. Deze uitvinding werd buiten de Zaanstreek al snel bekend als de 'Hollander'.

Tekening van witpapiermolen De Vergulde Bijenkorf  met droogschuren en bijgebouwen aan het Guispad te Zaandijk [GAZ 13_0012]

60 papiermolens

In totaal moet de Zaanstreek zo'n 60 papiermolens hebben gekend. Rond 1730 was hiervan het grootste aantal - 42! - tegelijkertijd in bedrijf. Een groot deel daarvan was in handen van doopsgezinde families, die vaak meerdere generaties aan het roer stonden of parten (aandelen) hadden in één of meerdere molens. Tot de bekendste Zaanse papierfabrikanten behoren de Zaandijker families Van der Ley en Honig, naast Kool en Breet, die alle woonachtig waren in fraaie koopmanshuizen aan de Lagedijk. in Wormer was de familie Blauw actief. Daarnaast vormde de firma Adriaan Rogge in Zaandam tot de papermakers van het eerste uur. De fabrikanten verenigden zich in een papermakerscontract en richtten ook een gezamenlijke brandverzekering op.

 
Lompen verzameld bij de papiermolen [GAZ 22_15420]

Witpapier hangt te drogen in de molenschuur [GAZ 22_07555]

Personeel

In de papiermolens was veel gespecialiseerd personeel werkzaam, van lompenscheurder tot schepper en verpakker. Hieronder bevonden zich naast vaklieden aan de stamper, de maalbak, de schepkuip en de kanlanderpers, ook veel vrouwen en kinderen, die werden ingezet voor het scheuren en sorteren van de lompen en het verpakken van het eindproduct in zogeheten 'riemkappen'. Dirk Blauw bouwde een wooncomplex voor zijn werknemers: De Hof van Blaauw genaamd. Huurders waren gehouden aan strenge eisen.

Riemkappen met postruiter, jacobsschelp en papiermolen De Bonsem [collectie GAZ]

Watermerken en riemkappen

Het Zaanse papier was vaak herkenbaar aan de watermerken, die werden aangebracht tijdens het scheppen van de papierpulp in schepvormen. Hierin herken je onder meer de gemeentewapens van Amsterdam en Zaandijk, maar ook beeltenissen zoals een posthoorn en een Franse lelie. De familie Honig introduceerde de bijenkorf als waarmerk, terwijl de familie Blauw een dubbele XX voerde, bekend als het 'Zaans dubbelkruis'. Deze beeltenissen werden samen met de firmanaam en de papiersoort ook afgebeeld op de zogeheten 'riemkap', de verpakking van stapels dubbelgevouwen witpapier.

Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring 1776

Beroemde toepassingen

In archieven en musea in binnen- en buitenland worden veel voorbeelden bewaard van documenten, tekeningen en prenten op Zaans witpapier. Daarbij bleek het grote formaat en de fijne kwaliteit in trek. Zo werd de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring uit 1776 gedrukt op papier van Honig, Blauw en Rogge, maar zijn er ook brieven bekend van de eerste Amerikaanse presidenten op Zaans papier. Zo ook brieven van Europese diplomaten en staatshoofden. Hofarchitecten uit Beieren, Pruisen en Zweden werkten ook graag op dit fijne papier, zoals ook musici als Beethoven, Weber, Chopin en Mendelssohn en Duitse, Britse, Franse, Japanse en Amerikaanse kunstenaars uit het eind van de 18e tot het eind van de 19e eeuw. Daarnaast was het Zaanse papier geliefd bij cartografen. Zo is het eerste stadsplan van Sydney getekend op papier van Honig.

Waardepapier

Zaanse papierfabrikanten leverden tevens papier aan overheden, staatsbedrijven en banken. Zo werden de eerste obligaties gedrukt op papier van Kool, muntbiljetten op papier van Honig-Breet en postzegels op papier van Blauw.

Vogelvluchtschilderij van papierfabriek De Eendracht, 1912 [Zaans Museum, ZM-12284]

Stoompapier: Van Gelder

De familie Van Gelder uit Wormerveer ging er voor het eerst toe over om bij de papierfabricage stoomkracht in plaats van windkracht toe te passen. Dit gebeurde in de molens het Fortuin en de Eendracht. Het Molenmuseum bezit een fraai opengewerkt model van deze laatste molen. Dit bedrijf zou uitgroeien tot één van de grootste internationale producenten van papier. In 1981 moest dit vooraanstaande bedrijf helaas haar deuren sluiten.

Molen De Schoolmeester in Westzaan [41_04773]

Van de Zaanse papiernijverheid en -industrie is vandaag de dag niets meer over. Nagenoeg alle voormalige Zaanse papiermolens zijn inmiddels verbrand, gesloopt of verplaatst, op één na: De Schoolmeester te Westzaan. Hier wordt nog altijd op aloude ambachtelijke wijze papier gemaakt en het fabricageproces met de Hollander en de schepkuip gedemonstreerd. Met name Zaanse kunstenaars werken graag op het bekende Zaanse bord, een stevige kwaliteit lompenpapier.

Meer informatie: https://zaansepapiergeschiedenis.nl/

Met dank aan Pier van Leeuwen (Honig Breethuis / Stichting Papiergeschiedenis Zaanstreek "De Hollander").