De oprichting van het Sociografisch Bureau Zaandam vond plaats op 23 februari 1939. Voor de tijd van een jaar zou er sociografisch onderzoek worden verricht onder leiding van dhr. professor H.N. Ter Veen, sociaal geograaf en hoogleraar in de sociale geografie en de volkenkunde. Allereerst zouden de demografische verschijnselen wordt bestudeerd. Dhr. J. Diederich nam dit onderdeel van het onderzoek op zich. Dhr. drs. A. Hoekstra werd belast met de inrichting van een archief. Andere onderzoeksmedewerkers van het eerste uur waren mevrouw van Rossum, dhr. Rodenburg en dhr. Mooij. In 1944 en het eerste half jaar van 1945 lag het werk van het Sociografisch Bureau stil. Na de bevrijding werd op 26 juni 1946 het Sociografisch Bureau een zelfstandige dienst die ressorteerde onder de burgemeester. Tot die datum was de positie van het Sociografisch Bureau onduidelijk. Het Sociografisch Bureau kreeg zijn eerste leidinggevende in de vorm van dhr. drs. A. van Braam, sociograaf en later hoogleraar bestuurskunde. Dhr. A. van Braam is later bekend geworden als lokaal historicus.
De taken van het bureau kunnen als volgt worden omschreven.
1. Het verrichten van onderzoekingen op sociaal, economisch en statistisch gebied ten behoeve van het gemeentebestuur, gemeentelijke takken van dienst, rijksinstellingen of provinciale instellingen en het regionale bedrijfsleven, met als doel deze instanties feiten, behoeften en wensen te doen kennen, waarop zij hun ingrijpen of hun bedrijfsvoering kunnen baseren.
2. Het geven van voorlichting op economisch, sociaal en statistisch terrein voor zover dat de gemeente Zaandam direct of indirect betreft.
3. Het samenstellen van een documentatie-archief betreffende het sociale en economische leven in de Zaanstreek en in Zaandam in het bijzonder *  .

In 1950 werd het Sociografisch Bureau Zaandam omgevormd tot Sociografisch Bureau Zaanstreek. Deelnemende gemeenten en instanties waren Assendelft, Jisp, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormer, Wormerveer, Zaandam en Zaandijk, de Kamer van Koophandel en Fabrieken voor Zaanland en het Departement Zaanstreek van de Maatschappij voor Nijverheid en Handel, later uitgebreid met de Zaanse Werkgeverskring. De taken zijn hetzelfde gebleven alleen voor een groter gebied.
Sociale en economische verschijnselen die zich binnen de Zaanstreek afspeelden werden vastgelegd door het Sociografisch Bureau Zaanstreek. Zij voorzag daarmee de gemeentebesturen, provincie Noord-Holland en de rijksoverheid van wetenschappelijk materiaal dat voor een deel bestond uit statistische gegevens *  .
Op 1 januari 1974 is bij de samenvoeging van 7 voormalige Zaangemeenten te weten Zaandam, Koog aan de Zaan, Zaandijk, Krommenie, Wormerveer, Assendelft en Westzaan tot de gemeente Zaanstad tevens de afdeling Onderzoek en Planning opgericht. Men vond dat een gemeentelijke afdeling ter secretarie de beste oplossing zou zijn. De afdeling Onderzoek en Planning heeft het werk van het Sociografisch Bureau Zaanstreek gaandeweg in steeds meer afgeslankte vorm voortgezet.
Op 1 januari 1975 is de gemeenschappelijke regeling Sociografisch Bureau Zaanstreek opgeheven *  .
Op 13 januari 1987 is besloten de afdeling Onderzoek en Planning te veranderen in een stafafdeling Economische Zaken, Statistiek en Onderzoek (ESO) *  .