Men neemt aan dat de Zaan in 1288 reeds was afgedamd door de Zaandam oftewel de Hogendam. De oudste vermelding ervan komt voor in het jaar 1349 in het Register B.B. Blois 1348-1380 Cas D. fo. 9 Vo. *  Het is waarschijnlijk dat in 1288 de Dam al bebouwd was. Zo is er sprake van een tol en dit veronderstelt een bebouwde streek. In 1370 wordt uitdrukkelijk gesproken van een huis en erve 'staende op Zaenderdam'.
De groei van het dorp Zaandam heeft zich aanvankelijk geconcentreerd aan de oostzijde van de Zaan, waarschijnlijk als gevolg van de stichting van een kapel in het begin van de 15e eeuw. Al in 1481 moet hier 'de kapelrie van Zaenderdam' zijn gevestigd was gewijd aan de heiligen Maria en Magdalena en werd gerekend onder de parochiekerk van Oostzaan.
In de privilegiën van Westzaenden en Crommenie is een getuigenis uit 1613 te lezen van drie bejaarde buren, die zich de verhalen herinnerden van ouderen, die vertelden dat destijds in Zaandam aan de westzijde van de Zaan slechts zeven huizen stonden.¹

De delen Oost- en West-Zaandam hoorden tot verschillende rechtsbannen maar maakten toch in economisch opzicht één gemeenschap uit. In 1636 werd deze eenheid met wederzijds goedvinden verbroken. De willige condemnatie van de Hoge Raad van 29 Mei 1636 over het akkoord tussen de beide delen over hun scheiding, is te vinden in de Handvesten van Westzaenden en Crommenie, op blz. 417.